**Enquêteverhoren klaar: hoe de jacht van de overheid op fraudeurs uit de hand liep**

"De waaromvraag, hoe hebben we het kunnen doen? Dat is mijn vraag ook." Met die woorden van ombudsman Reinier van Zutphen werden vandaag de openbare verhoren van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening besloten.

De afgelopen vier weken zijn zo'n veertig (oud-)politici, ambtenaren, slachtoffers en andere betrokkenen verhoord - en Mark Rutte twee keer. Uit de gesprekken rijst het beeld van een systeem dat mensen eenvoudig kon vermalen, dat niet makkelijk kon worden bijgestuurd en dat vooral werd opgetuigd vanwege het bééld dat er veel fraude was.

Het anti-fraudesysteem paste prima in de politieke tijdsgeest, blijkt uit de verhoren, die veel gingen over de periode vanaf ongeveer een decennium geleden. Toen werd de Fraudewet ingevoerd om misbruik van uitkeringen tegen te gaan. Die wet is een belangrijk richtpunt voor de enquêtecommissie.

De Fraudewet leidde ertoe dat mensen torenhoge boetes moesten betalen als ze te veel uitkering kregen doordat ze bijvoorbeeld verkeerde informatie hadden opgegeven. Het doel was fraudeurs aanpakken, maar veel goedbedoelende uitkeringsontvangers kwamen erdoor in de problemen. Boetes werden verrekend met uitkeringen, waardoor mensen in de praktijk geen inkomen meer hadden.

Omkieperende economie

Het was een tijd dat de economie aan het "omkieperen" was, haalde demissionair premier Rutte (VVD) de bankencrisis aan. Dat maakte het extra belangrijk om belastinggeld goed uit te geven. En dus om streng op te treden tegen misbruik ervan. Voormalig minister Henk Kamp van Sociale Zaken (VVD) wees op "gevoelens uit de samenleving" dat er werd gesjoemeld.

Concrete cijfers over ernstig toegenomen fraude waren er niet. De Raad van State zei in zijn advies over het voorstel van de Fraudewet niet overtuigd te zijn "dat de omvang van de fraude zodanig is toegenomen dat daarom een forse verzwaring van het sanctieregime nodig is".

De wet kwam er toch en uitkeringsinstantie UWV zag al snel de keerzijde. De uitvoerder was verplicht hoge boetes op te leggen, vertelde oud-bestuursvoorzitter Bruno Bruins, aan mensen die niet bezig waren "de boel te flessen". Het ging om mensen "in een wiebelige periode in hun leven" die net hun baan kwijt waren.

Nieuwsuur vatte een groot deel van de verhoren samen:

Maar foutjes in aanvragen moesten worden afgestraft, want de Fraudewet bood volgens de uitvoerders geen ruimte voor coulance. Maatwerk "kon en mocht niet", schetste oud-UWV-directeur Felix Kemperman het beleid. Kamp weersprak dat overigens. Naarmate verwijtbaarheid van een overtreding minder groot was, konden de uitvoerders wel degelijk een lagere of geen boete opleggen, zei hij.

Bij de politiek kwamen desondanks al snel signalen binnen dat de Fraudewet niet zou werken. CDA-Kamerlid Pieter Heerma herinnerde zich "boze ambtenaren" die te weinig ruimte voelden om mensen fatsoenlijk te helpen. "Het kon niet goed gaan met deze wet," zei oud-SP-Kamerlid Sadet Karabulut.

Daarna waren nog een ferme uitspraak van de Centrale Raad van Beroep en een snoeihard rapport van de Nationale Ombudsman nodig om de wet minder streng te maken. Te laat, erkende toenmalig minister Lodewijk Asscher (PvdA) van Sociale Zaken. Het was een slechte wet die hem "buikpijn" gaf, memoreerde hij.

De feedbackloop

Rutte kijkt daar anders naar. Dat er mensen gedupeerd zijn, is te betreuren, maar dat de wet na bijna twee jaar werd versoepeld, laat juist zien dat de "feedbackloop" werkt, zei de demissionair premier. Dat was niet het geval bij het toeslagenschandaal, een andere belangrijke kernpunt van de verhoren.

De affaire kwam drie jaar geleden ook aan bod in de de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag, die het einde van kabinet-Rutte III inluidde. Een aantal hoofdrolspelers van destijds was er dit keer weer. Zo herhaalde oud-staatssecretaris van Financiën Frans Weekers (VVD) voor de commissie dat de Bulgarenfraude een belangrijke aanjager was voor de fraudejacht. Er ontstond een "enorme druk" om toeslagenfraude aan te pakken.

'Wakker worden is werken'

Dus dat deed de dienst Toeslagen, hoewel daarvoor niet goed toegerust en onderbemand. Crux van het anti-fraudebeleid was dat toeslagen helemaal moesten worden terugbetaald als er iets niet klopte aan een aanvraag. Ook hier kon dat een onbedoeld klein foutje zijn, in een voor veel mensen ingewikkeld systeem.

Bij de kinderopvangtoeslag kon dat leiden tot terugvorderingen van tienduizenden euro's of meer, en dat had vaak desastreuze gevolgen. Overigens speelde die problematiek ook al voordat de Bulgarenfraude speelde.

Een van de slachtoffers vertelde dat zijn moeder een terugvordering kreeg van een ton. Milton Moreira Moreno ging op zijn veertiende aan de slag om bij te dragen. "Ik wist gewoon: wakker worden is werken", zei hij. "Ik wou niet werken. Maar als ik het niet had gedaan, dan hadden we niks. Geen eten, geen kleding, geen voetbal, niks.…

https://nos.nl/l/2492984